Cộng đồng người Hoa với lịch sử cư trú lâu đời đã đóng góp nhiều nét văn hóa đặc sắc trên mảnh đất kinh kỳ. Việc bảo tồn và duy trì những giá trị văn hóa và dấu tích của người Hoa là yếu tố quan trọng trong việc phát triển văn hóa Hà Nội một cách khách quan và chân thực.
Cuộc di cư trong lịch sử
Dân tộc Hoa có nguồn gốc từ Trung Quốc và có lịch sử di cư cũng như sinh sống lâu đời tại Việt Nam. Họ đã được công nhận là một trong 54 dân tộc anh em từ năm 1979. Cộng đồng này được gọi bằng nhiều tên khác nhau như Minh Hương, Khách nhân, người Tàu, tùy thuộc vào từng thời kỳ lịch sử, hoàn cảnh tiếp xúc hoặc lý do di cư. Cộng đồng người Hoa ở Việt Nam chủ yếu gồm 5 nhóm lớn: người Quảng Đông, người Triều (Triều Châu), người Khách gia, người Hải Nam, và người Phúc Kiến.
Tại Hà Nội, cộng đồng người Hoa tập trung chủ yếu ở hai con phố Hàng Buồm và Lãn Ông. Tại đây, các hoạt động giao thương, buôn bán và sinh hoạt của cộng đồng người Hoa diễn ra sôi nổi. Đây cũng là nơi còn lưu giữ những dấu ấn lịch sử của cộng đồng người Hoa tại Hà Nội, điển hình là Hội quán Phúc Kiến (số 40 phố Lãn Ông) và đền Quan Đế (số 28 phố Hàng Buồm). Cả hai địa điểm này đều có tuổi đời hàng trăm năm, ghi dấu những hoạt động tín ngưỡng, văn hóa và sinh hoạt thường nhật của người Hoa.
Theo Tiến sĩ Sử học Lê Thụy Hồng Yến, Hội quán không chỉ là nơi cộng đồng người Hoa tham gia vào các hoạt động cộng đồng, giao lưu và thúc đẩy thương mại, mà còn là nơi diễn ra các hoạt động thờ cúng và tín ngưỡng. Do đó, Hội quán đóng vai trò quan trọng trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa của cộng đồng dân tộc Hoa.
Người Hoa đã di cư sang Việt Nam và mang theo tín ngưỡng của quê hương họ, với mong muốn nhận được sự bảo vệ của các vị thần trong việc định cư và làm ăn trên vùng đất mới. Những vị thần này có thể bao gồm Quan Công, Phúc Đức Chánh Thần, hoặc Thiên Hậu Thánh Mẫu, v.v. Hội quán Phúc Kiến được thành lập năm 1971 tại Hà Nội là nơi cộng đồng người Hoa gốc Phúc Kiến thờ thần Thiên Thượng Thánh Mẫu, một vị thần bảo hộ của biển cả được tôn kính trong cả Phật giáo và Đạo giáo. Cách đó khoảng 1 km, đền Quan Đế (xây dựng năm 1819) là nơi thờ quan Thánh Đế (tức Quan Công).
Hai di tích lịch sử là sự hòa quyện giữa kiến trúc người Hoa và kiến trúc truyền thống Việt Nam. Kết cấu chính của hai công trình chủ yếu làm bằng gỗ, bao gồm Tam quan, sân, Phương đình và Hậu cung. Riêng Hội quán Phúc Kiến còn có khu học hiệu ở phía sau, trước đây được gọi là Phúc Kiến Học hiệu, nơi con em người Hoa gốc Phúc Kiến học tập. Cổng vào hiện vẫn giữ biển hiệu “Hội quán Phúc Kiến” bằng chữ Hán treo trang trọng trên cửa chính. Cả Hội quán Phúc Kiến và Quan Đế đều lưu giữ nhiều chi tiết trang trí chạm khắc và phù điêu tinh xảo, cùng với cấu trúc mái và cách bố trí cổ truyền. Trang trí tập trung vào tứ linh “Long, Lân, Quy, Phượng” cùng hoa lá và các con thú khác, thể hiện tay nghề tinh tế của thợ đương thời.
Hướng đi mới của bảo tồn truyền thống
Trái với hình ảnh sôi động, náo nhiệt thường thấy ở các Hội quán người Hoa trong những thế kỷ trước hoặc ở các khu phố Tàu trên thế giới, hiện nay tại Hà Nội, các công trình kiến trúc của người Hoa thường khá vắng vẻ, ít được du khách và người dân địa phương chú ý. Việc khai thác các giá trị về kiến trúc và văn hóa của những công trình này để thúc đẩy du lịch và phát triển kinh tế vẫn chưa đạt được hiệu quả mong muốn. Rõ ràng, bên cạnh việc tu bổ và bảo tồn để đảm bảo giá trị lịch sử, những công trình này cần được làm mới để tiếp tục phát triển trong thời đại hiện nay.
Hội quán Quảng Đông (số 22 Hàng Buồm, Hoàn Kiếm) từng là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng người Hoa gốc Quảng Đông. Theo quá trình di cư xuống các tỉnh phía Nam, vai trò của Hội quán cũng dần mờ nhạt và đã được chuyển đổi thành trường học. Đến năm 2018, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã gửi văn bản tới UBND Thành phố Hà Nội về việc thẩm định và tu bổ di tích này, từ đó công cuộc bảo tồn mới chính thức được bắt đầu.
Sau khi được trùng tu, Hội quán Quảng Đông đã trở thành trung tâm triển lãm với tên gọi Trung tâm văn hóa nghệ thuật 22 Hàng Buồm. Ông Phạm Tuấn Long, Chủ tịch UBND quận Hoàn Kiếm, cho biết: “Hội quán Quảng Đông là một trong những công trình kiến trúc tiêu biểu của khu phố cổ.” Bên cạnh cấu trúc gốc theo kiểu truyền thống của người Hoa, công trình còn hòa quyện thêm những yếu tố văn hóa Việt Nam và Pháp. Hiện tại, đây là địa điểm tổ chức nhiều triển lãm và sự kiện nghệ thuật cộng đồng, thu hút những người yêu văn hóa và nghệ thuật.
Mai Chi, một cư dân quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, đã cùng bạn bè rong ruổi suốt thời gian tuổi thơ quanh Hội quán Quảng Đông. “Trước đây, nơi này không được đẹp như bây giờ. Chúng tôi thường chạy qua đây để chơi, nhưng không vào bên trong. Đây là lần đầu tiên tôi được khám phá không gian hội quán và không ngờ nó lại đẹp đến vậy. Khi xem các bức ký họa phố cổ, tôi rất thích vì những địa điểm trong tranh gắn liền với tuổi thơ của mình,” Mai Chi chia sẻ.
Trải qua nhiều biến cố lịch sử, cộng đồng người Hoa ở Hà Nội ngày nay đã không còn nhiều. Những công trình kiến trúc còn lại là bằng chứng về một cuộc sống đầy bản sắc văn hóa người Hoa đã từng tồn tại trên mảnh đất kinh kỳ. Việc bảo tồn và phát huy các công trình này là rất quan trọng để tôn vinh giá trị văn hóa đa dạng của thành phố Hà Nội.
Cảm ơn bạn đã đọc bài tổng hợp của ISAO
Nguồn: sohuutritue.net.vn
